เบาจืด เป็นภาวะที่ร่างกายไม่สามารถเก็บรักษาสมดุลของน้ำในร่างกาย ทำให้มีอาการถ่ายปัสสาวะออกบ่อยและมาก และกระหายน้ำมากคล้ายโรคเบาหวาน แต่ปัสสาวะจะมีรสจืด จึงเรียกว่า “เบาจืด”
โรคนี้พบได้น้อยมาก พบได้ทั้งเด็กและผู้ใหญ่
โรคนี้พบได้น้อยมาก พบได้ทั้งเด็กและผู้ใหญ่
สาเหตุ
เกิดจากสมองสร้างฮอร์โมนต้านการขับปัสสาวะที่มีชื่อว่า เอดีเอช (ADH ซึ่งย่อมาจาก antidiuretic hormone) หรือมีชื่อเรียกอีกชื่อหนึ่งว่า เวโซเพรสซิน (vasopressin) ได้น้อยกว่าปกติ ฮอร์โมนนี้สร้างที่สมองส่วนที่เรียกว่า “ไฮโพทาลามัส” และเก็บไว้ที่ต่อมใต้สมอง มีฤทธิ์ยับยั้งไม่ให้ไตขับปัสสาวะออกมากกว่าปกติ ช่วยรักษาสมดุลของน้ำในร่างกาย กล่าวคือ เมื่อร่างกายขาดน้ำหรือกระหายน้ำ ก็จะมีการสร้างเอดีเอชออกมามาก ทำให้ไตลดการขับปัสสาวะ แต่ถ้ามีการดื่มน้ำในปริมาณมาก ร่างกายก็จะสร้างเอดีเอชออกมาน้อย ทำให้ไตขับปัสสาวะออกมามาก
โรคนี้มีสาเหตุหลัก ๆ ได้แก่
โรคนี้มีสาเหตุหลัก ๆ ได้แก่
- ร่างกายขาดเอดีเอช เนื่องจากสมองสร้างฮอร์โมนนี้ได้น้อยกว่าปกติ ทำให้ไตมีการขับปัสสาวะออกมากกว่าปกติ ทั้งนี้อาจเป็นผลมาจากความผิดปกติในสมอง (เช่น การผ่าตัดบริเวณใกล้ต่อมใต้สมอง การได้รับบาดเจ็บที่ศีรษะ เนื้องอกในบริเวณใกล้ต่อมใต้สมอง สมองอักเสบ เยื่อหุ้มสมองอักเสบ เป็นต้น) ถ้าพบในเด็กอาจเกิดจากความผิดปกติทางกรรมพันธุ์ แต่บางรายก็อาจเกิดขึ้นโดยไม่ทราบสาเหตุก็ได้
- ความผิดปกติของไตที่ไม่ตอบสนองต่อฤทธิ์ของฮอร์โมนเอดีเอช ทั้ง ๆ ที่ร่างกายไม่ได้ขาดฮอร์โมนชนิดนี้ ทำให้มีการขับปัสสาวะออกมากกว่าปกติ อาจเกิดจากโรคไตเรื้อรัง (เช่น กรวยไตอักเสบเรื้อรัง ภาวะไตวายเรื้อรัง โรคถุงน้ำไตชนิดหลายถุงหรือ polycytic kidney) บางรายอาจเกิดจากความผิดปกติทางกรรมพันธุ์
- ภาวะตั้งครรภ์ อาจทำให้รกมีการสร้างเอนไซม์ (ชื่อ vasopressinase) ซี่งไปทำให้ฮอร์โมนเอดีเอช (เวโซเพรสซิน) ของหญิงตั้งครรภ์ลดลง ทำให้เกิดอาการเบาจืดได้ ภาวะที่พบได้น้อยมาก มักเกิดอาการในไตรมาสที่ 3 ของการตั้งครรภ์ และมักหายได้เองหลังคลอด
อาการ
ผู้ป่วยจะมีอาการปัสสาวะออกบ่อยและมาก กระหายน้ำและดื่มน้ำมาก ชอบดื่มน้ำเย็นมากเป็นพิเศษ ปากมักจะแห้งอยู่เสมอ จะมีอาการอยู่ตลอดเวลาทั้งกลางวันและกลางคืน แม้นอนหลับตอนกลางคืนก็มักจะลุกขึ้นมาปัสสาวะและดื่มน้ำคืนละหลายครั้ง บางครั้งมีอาการปัสสาวะรดที่นอน ผู้ป่วยมักถ่ายปัสสาวะวันละเกิน 5 ลิตร (ถ้าเป็นรุนแรงอาจมากถึงวันละ 20 ลิตร) ปัสสาวะมักจะไม่มีกลิ่น ไม่มีสี และมีรสจืด
ภาวะแทรกซ้อน
ถ้าดื่มน้ำได้ไม่เพียงพออาจเกิดภาวะขาดน้ำรุนแรง (ทำให้มีอาการตาลึกโบ๋ ปากแห้ง ผิวหนังเสียความยืดหยุ่น ชีพจรเต้นเร็ว ความดันโลหิตต่ำ มีไข้ น้ำหนักลด เวียนศีรษะ หน้ามืด สับสน กระสับกระส่าย) และภาวะเสียสมดุลของเกลือแร่ (ทำให้มีอาการอ่อนเพลีย ซึม สับสน คลื่นไส้ เบื่ออาหาร ปวดกล้ามเนื้อ กล้ามเนื้ออ่อนแรง เป็นตะคริว)
การวินิจฉัย
แพทย์จะวินิจฉัยจากอาการและสิ่งตรวจพบดังนี้
ส่วนมากจะตรวจไม่พบสิ่งผิดปกติ
นอกจากในรายที่ดื่มน้ำได้น้อย อาจมีภาวะขาดน้ำรุนแรงหรือมีไข้
ในรายที่เป็นเบาจืดที่มีสาเหตุจากเนื้องอกในสมอง อาจมีอาการแสดงของการขาดฮอร์โมนตัวอื่น ๆ ร่วมด้วย เช่น ภาวะพร่องฮอร์โมนไทรอยด์ ฮอร์โมนเพศ หรือฮอร์โมนต่อมหมวกไต เป็นต้น
แพทย์จะทำการวินิจฉัยให้แน่ชัดโดยการตรวจปัสสาวะ จะพบว่ามีความถ่วงจำเพาะต่ำ (< 1.010) ตรวจเลือด อาจพบระดับฮอร์โมนเอดีเอชต่ำ และอาจต้องทำการตรวจพิเศษ เช่น การทดสอบที่เรียกว่า “Water deprivation test”*
ในรายที่สงสัยมีสาเหตุเกี่ยวกับสมอง อาจต้องตรวจสมองด้วยการถ่ายภาพด้วยคลื่นแม่เหล็กไฟฟ้า หรือเอกซเรย์คอมพิวเตอร์
ส่วนมากจะตรวจไม่พบสิ่งผิดปกติ
นอกจากในรายที่ดื่มน้ำได้น้อย อาจมีภาวะขาดน้ำรุนแรงหรือมีไข้
ในรายที่เป็นเบาจืดที่มีสาเหตุจากเนื้องอกในสมอง อาจมีอาการแสดงของการขาดฮอร์โมนตัวอื่น ๆ ร่วมด้วย เช่น ภาวะพร่องฮอร์โมนไทรอยด์ ฮอร์โมนเพศ หรือฮอร์โมนต่อมหมวกไต เป็นต้น
แพทย์จะทำการวินิจฉัยให้แน่ชัดโดยการตรวจปัสสาวะ จะพบว่ามีความถ่วงจำเพาะต่ำ (< 1.010) ตรวจเลือด อาจพบระดับฮอร์โมนเอดีเอชต่ำ และอาจต้องทำการตรวจพิเศษ เช่น การทดสอบที่เรียกว่า “Water deprivation test”*
ในรายที่สงสัยมีสาเหตุเกี่ยวกับสมอง อาจต้องตรวจสมองด้วยการถ่ายภาพด้วยคลื่นแม่เหล็กไฟฟ้า หรือเอกซเรย์คอมพิวเตอร์
* การทดสอบนี้ ผู้ป่วยจำเป็นต้องพักในโรงพยาบาล โดยให้อดน้ำแล้วทำการตรวจดู osmolarity ของเลือดและปัสสาวะ รวมทั้งความถ่วงจำเพาะของปัสสาวะเป็นช่วง ๆ แล้วทำการฉีดฮอร์โมนเวโซเพรสซิน หลังจากนั้นตรวจเลือดและปัสสาวะซ้ำ ดูว่ามีการเปลี่ยนแปลงของผลการตรวจอย่างไร
การรักษาโดยแพทย์
แพทย์จะให้การดูแลรักษาดังนี้
ถ้าทราบสาเหตุชัดเจน และแก้ไขได้ ก็ให้การรักษาตามสาเหตุที่พบ
ส่วนอาการปัสสาวะมาก ก็ให้ดื่มน้ำทดแทนให้เพียงพอ ในรายที่เป็นไม่รุนแรง อาจไม่จำเป็นต้องให้ยาแต่ในรายที่เป็นรุนแรง จำเป็นต้องให้ยาลดปริมาณและจำนวนครั้งของการถ่ายปัสสาวะ ดังนี้
ถ้าทราบสาเหตุชัดเจน และแก้ไขได้ ก็ให้การรักษาตามสาเหตุที่พบ
ส่วนอาการปัสสาวะมาก ก็ให้ดื่มน้ำทดแทนให้เพียงพอ ในรายที่เป็นไม่รุนแรง อาจไม่จำเป็นต้องให้ยาแต่ในรายที่เป็นรุนแรง จำเป็นต้องให้ยาลดปริมาณและจำนวนครั้งของการถ่ายปัสสาวะ ดังนี้
- ถ้าเกิดจากร่างกายขาดเอดีเอช เนื่องจากสมองสร้างฮอร์โมนนี้ได้น้อยกว่าปกติ แพทย์จะรักษาด้วยยาเอดีเอช (เวโซเพรสซิน) สังเคราะห์ เช่น เดสโมเพรสซิน (desmopressin) ซี่งมีทั้งยาเม็ด ยาฉีด และยาพ่นจมูก
- ถ้าเกิดจากความผิดปกติของไตที่ไม่ตอบสนองต่อฤทธิ์ของฮอร์โมนเอดีเอช แพทย์จะแนะนำให้ลดปริมาณเกลือโซเดียมที่บริโภค หยุดยา (ถ้าพบว่าเป็นสาเหตุ) ถ้าจำเป็นแพทย์จะให้กินยาเม็ดไฮโดรคลอโรไทอาไซด์ (hydrochlorothiazide) ซึ่งแม้ว่าจะเป็นยาขับปัสสาวะ แต่มีฤทธิ์ ช่วยลดปริมาณปัสสาวะในผู้ป่วยกลุ่มนี้ได้) อาจให้ยาชนิดนี้เดี่ยว ๆ หรือใช้ร่วมกับยาต้านอักเสบที่ไม่ใช่สตีรอยด์ (เช่น อินโดเมทาซิน, ไอบูโพรเฟน, นาโพรซิน เป็นต้น)
- ถ้าเกิดจากภาวะตั้งครรภ์ แพทย์จะให้เดสโมเพรสซิน (desmopressin)
การดูแลตนเอง
หากสงสัย เช่น มีอาการปัสสาวะมากและบ่อย กระหายน้ำและดื่มน้ำบ่อย เป็นต้น ควรปรึกษาแพทย์
เมื่อตรวจพบว่าเป็นโรคเบาจืด ควรดูแลตนเอง ดังนี้
ควรกลับไปพบแพทย์ก่อนนัด ถ้ามีลักษณะข้อใดข้อหนึ่ง ดังต่อไปนี้
เมื่อตรวจพบว่าเป็นโรคเบาจืด ควรดูแลตนเอง ดังนี้
- รักษา กินยา และปฏิบัติตามคำแนะนำของแพทย์
- ติดตามรักษากับแพทย์ตามนัด
- ควรพกน้ำดื่มติดตัวไว้ตลอดเวลา และดื่มน้ำให้พอเพียง ระวังอย่าให้ขาดน้ำ
- ควรพกสมุดหรือบัตรประจำตัวที่ระบุถึงโรคที่เป็นและยาที่ใช้รักษา หากระหว่างเดินทางไปไหนมาไหน เกิดอาการฉุกเฉินรุนแรง แพทย์จะได้ให้การช่วยเหลือที่ถูกต้องและทันการณ์
ควรกลับไปพบแพทย์ก่อนนัด ถ้ามีลักษณะข้อใดข้อหนึ่ง ดังต่อไปนี้
- มีอาการอ่อนเพลีย ใจหวิวใจสั่น วิงเวียน หน้ามืด กระหายน้ำมาก ปากแห้ง เบื่ออาหาร คลื่นไส้ ปวดกล้ามเนื้อ หรือเป็นตะคริว
- ในรายที่แพทย์ให้ยากลับไปกินต่อที่บ้าน ยาหายหรือขาดยา หรือถ้ากินยาแล้วสงสัยเกิดผลข้างเคียงจากยา เช่น มีลมพิษ ผื่นคัน ตุ่มพุพอง ตาบวม ปากบวม คลื่นไส้ อาเจียน ปวดท้อง ถ่ายอุจจาระดำ ท้องเดิน หรือมีอาการผิดปกติอื่น ๆ
การป้องกัน
เนื่องจากโรคนี้มีสาเหตุส่วนใหญ่ที่ไม่อาจป้องกันได้ รวมทั้งมีบางส่วนที่ไม่ทราบสาเหตุ จึงยังไม่มีวิธีป้องกันที่ได้ผลเป็นส่วนใหญ่ ยกเว้นในรายที่เกิดจากสาเหตุที่ป้องกันได้ เช่น ไตวายเรื้อรัง กรวยไตอักเสบเรื้อรัง สมองอักเสบ เยื่อหุ้มสมองอักเสบ เป็นต้น ก็ควรหาทางป้องกันโรคเหล่านี้
ควรหาทางป้องกันไม่ให้เกิดภาวะขาดน้ำด้วยการดูแลตนเองและติดตามรักษากับแพทย์อย่างจริงจังและต่อเนื่อง
ควรหาทางป้องกันไม่ให้เกิดภาวะขาดน้ำด้วยการดูแลตนเองและติดตามรักษากับแพทย์อย่างจริงจังและต่อเนื่อง
ข้อแนะนำ
1. อาการปัสสาวะบ่อยและกระหายน้ำบ่อย มักมีสาเหตุมาจากโรคเบาหวานเป็นส่วนใหญ่ ส่วนน้อยมากที่มีสาเหตุจากโรคเบาจืด การแยกโรคทั้ง 2 นี้ในเบื้องต้นสามารถกระทำโดยการตรวจปัสสาวะ ซึ่งจะพบลักษณะจำเพาะของแต่ละโรค กล่าวคือ เบาหวานจะพบระดับน้ำตาลในปัสสาวะ (ตรวจเลือดจะพบระดับน้ำตาลในเลือดสูง) ส่วนเบาจืดจะตรวจไม่พบน้ำตาลในปัสสาวะ และปัสสาวะจะมีความถ่วงจำเพาะระหว่าง 1.001-1.005 (คนปกติทั่วไปจะมีความถ่วงจำเพาะมากกว่า 1.015)
นอกจากนี้ ผู้ที่เป็นโรคทางจิต เช่น จิตเภท (schizophrenia) หรือผู้ที่มีความผิดปกติของกลไกควบคุมการกระหายน้ำ (thirst-regulating mechanism) ในสมองส่วนไฮโพทาลามัส ก็อาจทำให้มีอาการดื่มน้ำมากผิดปกติ เกิดอาการปัสสาวะบ่อย กระหายน้ำบ่อย และปัสสาวะมีความถ่วงจำเพาะต่ำคล้ายโรคเบาจืดได้
2. โรคนี้เมื่อได้รับการรักษา อาการมักจะทุเลาได้ดีและสามารถดำเนินชีวิตได้เป็นปกติ ส่วนจะต้องรักษานานเพียงใดย่อมขึ้นกับสาเหตุที่พบ บางรายอาจใช้เวลาไม่นานและหายขาดได้ แต่บางรายอาจต้องใช้ยารักษาไปจนตลอดชีวิต
นอกจากนี้ ผู้ที่เป็นโรคทางจิต เช่น จิตเภท (schizophrenia) หรือผู้ที่มีความผิดปกติของกลไกควบคุมการกระหายน้ำ (thirst-regulating mechanism) ในสมองส่วนไฮโพทาลามัส ก็อาจทำให้มีอาการดื่มน้ำมากผิดปกติ เกิดอาการปัสสาวะบ่อย กระหายน้ำบ่อย และปัสสาวะมีความถ่วงจำเพาะต่ำคล้ายโรคเบาจืดได้
2. โรคนี้เมื่อได้รับการรักษา อาการมักจะทุเลาได้ดีและสามารถดำเนินชีวิตได้เป็นปกติ ส่วนจะต้องรักษานานเพียงใดย่อมขึ้นกับสาเหตุที่พบ บางรายอาจใช้เวลาไม่นานและหายขาดได้ แต่บางรายอาจต้องใช้ยารักษาไปจนตลอดชีวิต
